Yeryüzünün aşınma, taşıma ve birikim faaliyetleriyle şekillenmesinde etkin rol oynar. Dış kuvvet ve süreçlerin etkisi, iklim ve topoğrafya gibi koşulların da etkisiyle bölgeden bölgeye göre değişiklik gösterebilir.
* Yağışlı bölgelerde akarsular,
* Kurak-yarı kurak bölgelerde rüzgârlar,
* Kıyılarda dalga ve akıntılar,
* Karstik bölgelerde yer altı suları,
* Yüksek enlemler ile dağlık bölgelerde ise buzullar daha etkilidir
1. Çözülme ile Oluşan Yeryüzü Şekilleri
Yeryüzünü oluşturan malzemenin erime, çatlama, ufalanma ve dağılma şeklinde kimyasal ve fiziksel (mekanik) süreçlerle parçalanmasına çözülme denir.
Çözülmenin hızını ve şeklini;
* Ä°klim,
* Topografya özellikleri (yükselti, eğim, bakı vb.),
* Su içeriği,
* Kayaç özellikleri
* Organik faktörler belirler.
Kimyasal ayrışma; sıcak, yağışlı, bitki örtüsünün gür ve kayaçların dirençsiz olduğu bölgelerde görülür.(Ekvatoral bölge, Okyanus ve deniz kenarları)
Fiziksel ayrışma; kurak ve yarı kurak bölgelerde görülür.(Çöller, kıtaların iç kesimleri, kutuplar)
2. Kütle Hareketlerinin Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri
Yer çekiminin etkisiyle eğim doğrultusunda hareket ederek yer değiştirir. Buna kütle hareketleri (heyelan, çamur akıntısı, kaya düşmeleri vb.) adı verilir.
Kütle hareketlerinin oluşmasında;
* Arazinin jeolojik-jeomorfolojik özellikleri (kayaç yapısı, eğim, tabakaların uzanış doğrultusu vb.),
* İklim şartları (yağış, mevsim özellikleri vb.),
* Ayrışma şiddeti,
* Bitki örtüsü
* Ä°nsan faaliyetleri etkilidir.
Kütle hareketi sonucu heyelan set gölleri oluşur.(Karadeniz)
3. Akarsuların Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri
Çeşitli kaynaklardan beslenerek yeryüzünde eğim doğrultusunda bir yatak içinde akışa geçen sulara genel olarak akarsu denir.
Akarsuların şekillendirici etkileri;
* Taşıdığı su kütlesi ve malzeme
* İklim özellikleri (yağış miktarı, buharlaşma şartları vb.),
* Yeryüzü şekilleri (yükselti, eğim vb.),
* Kayaçların geçirgenlik özellikleri
* Bitki örtüsü gibi faktörler de etkilidir.
Yeryüzünde dış kuvvetler içerisinde en geniş etki alanına sahip olan akarsular (karaların yaklaşık %70’i), özellikle ekvatoral ve orta kuşakta daha etkilidir.
Akarsu, özellikle dik yamaçlarda yatağını derine doğru aşındırır.
Ağız kısmından kaynak kısmına doğru yaptığı aşındırma geriye doğru aşındırma olarak adlandırılır.
Aşınmanın ilerlemesi ile yatak eğimi yana doğru aşındırma etkili olur.
Akarsuların yeryüzünün şekillendirdiği arazilere akarsu (flüvial) topoğrafyası denir.
Akarsu aşındırmasının ulaştığı son seviyede yatağın profilinin sabit hale gelmesine denge profili denir.
Denge profiline ulaşmış akarsularda;
- Yatak eğim azalmış,
- Akış hızı ve hidroelektrik potansiyeli düşmüş
- Ulaşıma elverişlidir.
Okyanuslar ve denizler akarsuların genel taban seviyesidir.
Aşındırmanın büyük ölçüde durduğu alt sınıra taban seviyesi denir.
Akarsu Aşındırma şekilleri
Vadiler
Kırgıbayır (badlands);Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde bitki örtüsünün de seyrek olması sonucu sağanaklarla oluşan seller, yamaçlarda yarıntılar meydana getirir.
Peneplen(Yontukdüz) ; Akarsu aşınımının son aşamasında taban seviyesine yaklaşmış arazilerde hafif dalgalı düzlükler oluşur. Peneplenlerin oluşabilmesi için oldukça uzun bir zamana ihtiyaç vardır.
Plato; Akarsular tarafından derin vadilerle parçalanan geniş düzlüklerdir.
| Menderesler (büklüm); Akarsular, eğimin azaldığı yerlerde kıvrım yaparak akar. | Taraça (seki) ;Akarsuyun üzerinde aktığı tabanın iki yanında ve belli bir yükseltide kalmış düzlüklere denir. |
 |
 |
| Hem aşınım hem birikim | Hem aşınım hem birikim |
Akarsu Birikim ÅŸekilleri
Eğimin azalmasına bağlı olarak hızı azalan akarsular, taşımış olduğu yüklerini eğimin azaldığı yerlerde biriktirir. Akarsuların, taşıdıkları malzemeyi dağ eteklerinde eğimin azaldığı yerlerde birikmesiyle birikinti konileri ve birikinti yelpazeleri meydana gelir.Birikinti konileri ve birikinti yelpazelerinin dağ eteklerinde zamanla büyümesi ve birleşmesi sonucu dağ eteği ovası oluşur.
Akarsular dağlık ve engebeli bölgelerden geçerken yataklarının bazı bölümlerinde eğimin azalmasıyla taşıma gücü azalır. dağ içi ovaları oluşur.
Akarsular, taban seviyelerine yakın kesimlerde eğimin azalması sonucu taşıdığı malzemeyi biriktirerek taban seviyesi (taşkın)ovasını oluşturur.
Yatağın genişlediği bu bölümlerde akarsu üzerinde ırmak adası adası oluşur..
Akarsular, taşıdıkları malzemeyi denize veya göle ulaştıkları yerde biriktirir ve denizin sığ yerlerinde deltaları meydana getirir.
Delta ovalarının oluşabilmesi için;(İÇ DENİZLER)
* Akıntıların olmaması,
* Akarsu yükünün fazla olması
* Gel - git genliğinin az olması
* Kıyının sığ olması gerekir
4. Rüzgârların Oluşturduğu Şekiller
Çöl, kurak bölge, Bitki örtüsü seyrek, Fiziksel parçalanma, Yağış miktarı az, Sıcaklık farkı fazla.
| Rüzgâr Aşınım Şekileri (Korrazyon) | Rüzgâr Birikim Şekilleri | ||
| Mantar kaya; Kurak ve yarı kurak bölgelerde kayaların alt kısımlarının rüzgarlar tarafından aşındırılması sonucu oluşan mantar görünümlü kayaçlardır. | Barkan; Rüzgârın biriktirmesi sonucu meydana gelen hilal biçimindeki şekillerdir. | ||
| Tafoni;Suda çözünebilen kayaçların bulunduğu yerlerde kayaçların çözünen kısımlarının rüzgar tarafından aşındırılması sonucu oluşan kovuklardır. | Kumullar; Kum tanelerinin oluşturdukları yığınlar. | ||
| Yardang; Kayaçların yumuşak kısımları kolay aşınırken, sert kısımları zor aşınır. Böylece yüzeyde küçük çukur ve tümseklerden oluşan bir görüntü ortaya çıkar böyle arazilere denir. | Lösler; Rüzgârın taşıdığı ince boyuttaki malzemeleri hızının azaldığı yerde biriktirmesiyle oluşan depolardır | ||
| - Orta Asya çölleri | |||
| Şahit kaya; Sert ve yumuşak Kayacın olduğu yerde sert tabaka yavaş, yumuşak tabaka hızlı aşınarak tepeler oluşturur. | |||
| Hamada(Çöl kaldırımı); Kayalık çöllerdir. | |||
5. Karstik Åžekiller
* Kalker(Kireç taşı), jips(Alçı taşı), kayatuzu, tebeşir(Kimyasal tortul kayaç)
* Karstik şekil hem yer altı hem yer üstü
* Dünyada Hırvatistan, Türkiye Akdeniz
Aşınım Şekilleri
Sular tarafından çözünen kalker tabakası üzerinde lapya, Lapyaların genişlemesi dolin, Dolinlerin birleşmesiyle uvalalar, uvalaların birleşmesiyle polyeler meydana gelir. Polyelerin genişliği birkaç km’yi bulabilir. (Karstik ova). Lapya-Dolin-Uvala-Polye
Karstik bölgelerdeki sular düden adı verilen çukurluklardan yer altına sızar.
Yağışın bol olduğu dönemlerde ise sular düdenlerden yeryüzüne çıkar. Karstik arazide yer altına sızan sular burada çatlaklar boyunca kendisine yol bulur ve çözünmeyle bu yolu genişletir. Çatlakların zamanla büyüyüp genişlemesi ile mağaralar meydana gelir. Birden fazla mağaranın birleşmesiyle de galeri adı verilen daha büyük mağaralar oluşur.
Mağara tavanlarının veya derinliği artan dolinlerin çökmesi ile meydana gelen çukurluklara obruk adı verilir. Obrukların tabanlarında suların birikmesiyle obruk gölleri meydana gelir.(Karstik göl)
Birikim Åžekilleri
Su damlacıkları içindeki kalsiyum karbonatın mağara tavanında birikmesi ile sarkıt, Mağara tabanında birikmesiyle de dikitSarkıt ve dikitlerin zamanla birleşmesiyle sütun denir.
Yeryüzüne çıkan suların bünyesindeki kalsiyum karbonatın çökelmesi ile traverten adı verilen yer şekilleri meydana gelir. (pamukkale)
6. Buzulların Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri
Soğuk iklim bölgelerinde (kutuplara yakın sahalar ve dağların yüksek kesimleri) kar örtüleri görülür.
Kalıcı karların başladığı yüksekliğe kalıcı kar sınırı denir. Kalıcı Kar Sınırı Kutuplardan Ekvatora Gidildikçe Yükselir.
Başlıca buzul çeşitleri şunlardır:
- Takke (Zirve) Buzulu: Dağlarda kalıcı kar sınırının üzerindeki kısımları bir külah şeklinde kaplayan buzullardır.
- Sirk Buzulu: Kalıcı kar sınırının üzerindeki çukurlarda bulunan buzullardır.
- Vadi Buzulu: Bir vadi içinde bulunan buzullardır.
- Örtü Buzulu: Kutuplara yakın kesimlerdeki kalın buzul örtüleridir. Antarktika ve Grönland’da görülür.
- Aysberg(Buzdağı): Örtü ve vadi buzullarından koparak akıntılarla deniz veya okyanuslarda ilerleyen buz kütleleridir.
7. Dalga ve Akıntıların Oluşturduğu Yeryüzü Şekilleri Deniz suyunun hareketleri; Dalga-Akıntı-Gel-git
Dalgaların oluşmasında; rüzgâr, gelgit ve deniz tabanlarında meydana gelen deprem, heyelan ve volkanizma etkili olur.
Akıntıların oluşmasında; Yoğunluk farkı, Seviye farkı, Sürekli rüzgârlar, Gel - git olayı etkilidir.
2020-01-11 Admin Admin
Taglar: DışKuvvetler
| Coğrafya Ders Notları - İlginizi çekebilecek başlıklar |
|---|
|
Bitki Çeşitleri
İklim Etkisi: Sıcaklık ve yağışın uygun olduğu alanlarda bitki örtüsü zengin iken kurak ve soğuk yerlerde bitki yetişmez. İklim ve bitki örtüsü birbirine bağlıdır. |
|
Su Kaynakları Nelerdir?
Oknayunus ve denizler. Göller; doğal göller. Akarsular. Yer altı suları ve kaynakları |
|
Toprak Çeşitleri
Toprak; taşların (kayaçların) çözülmesi sonucu oluşan içerisinde çeşitli canlıların, mineral ve organik maddenin bulunduğu doğal bir örtüdür. |
|
21 Aralık Özellikleri
Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 43°06′ lık açı ile gelir. Kış mevsiminin başlangıcıdır. |
|
21 Haziran Özellikleri
Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır. |
|
21 Mart Özellikleri
Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer. Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır. |
Sayfa Yorumları