Akarsu Aşınım Şekilleri

VADİ

Akarsuların en yaygın olan aşındırma şekilleridir.Akarsuların aşındırarak içinde aktığı , sürekli inişi olan yatağına denir.Akarsuların derine ve yana aşındırmaları sonucunda değişik vadi tipleri meydana gelmiştir.

Vadi Tipleri

Çentik (“v” biçimli ) Vadi: Akarsuların kaynak kısmında yumuşak yapılı kayalar üzerinde derine aşındırma sonucunda oluşturdukları vadilerdir.

Boğaz (yarma ) Vadi: Akarsular tarafından dağların enine yarılması sonucu oluşan ve profilleri “u” harfine benzeyen vadilerdir. Türkiye’de en fazla Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde görülür. Kıyı ile iç kesim arasında önemli geçit yollarıdır.

Kanyon Vadi: Oluşumu boğaz vadilere benzer. Fakat kalkerli arazi üzerinde oluştukları için yamaçları basamak basamak düzlüktür. Ör: Göksu vadisi ve Köprülü kanyonu. Dünyanın en büyük kanyonu A.B.D’de Colorado kanyonudur.

Tabanlı vadi:Akarsu aşındırmasının ileri safhalarında oluşan vadi şeklidir. Vadi tabanı ova özelliği kazanır. Vadi yamaçları iyice yatıklaşır ve belirginliğini kaybeder. Ör: Ege Bölgesi akarsu vadilerinde olduğu gibi.

MENDERES (BÜKLÜM)

Akarsular, eğimlerinin azaldığı yerlerde kıvrılarak akarlar. Hem aşındırma, hem de biriktirme sonucunda,bu kıvrımlar daha da genişleyerek menderesleri oluştururlar.
Mendereslerin dış bükey kısımlarına çarpak adı verilir. Buralarda akarsu, yatağını yana doğru aşındırır. Aşındırdığı materyalleri iç bükey kısımlarında biriktirir. Bu kısma da yığınak adı verilir.
Menderesler aşınım şekilleri olmakla birlikte, oluşumunda akarsu biriktirmesi de etkili olmuştur.
Mendereslerde yana aşındırma fazla olduğu için sık sık yatak değiştirirler. Ülkemizde, ovaların tabanlarında ve olgun vadilerdeki akarsular menderesler çizerek akarlar.

Menderesler oluşturan bir akarsuyun özellikleri

Yatak eğimi azdır.
Akış hızı azdır.
Aşındırma gücü azalmıştır.
Boyu uzamıştır.
Sık sık yatak değiştirir.
Hem aşındırma hem de biriktirme yapar.

*Akarsularda menderes olayı en fazla Ege Bölgesinde görülür.

DEV KAZANI

Akarsu yataklarında, bazen bazı tabakalar aşındırmaya karşı farklı direnç gösterirler. Bunun sonucunda da basamaklar oluşur. İşte, akarsuların bu basamaklardan akan kısımlarına çağlayan adı verilmektedir. Eğer basamaklar yüksekçe ve düşen su miktarı fazla ise, böyle kısımlarda çavlan veya şelale olarak isimlendirilir. Ülkemizin özellikle dağlık kesimlerinde çağlayan ve çavlanlar oldukça sık görülür. Ör: Manavgat, Kurşunlu, Düden şelalelerinde olduğu gibi. Çağlayan ve çavlanlarda suların yüksekten düştüğü kısım aşınırsa, derin oyluklar oluşur. Bu oyluklara dev kazanı adı verilir.

PENEPLEN (Yontuk düz)

Akarsu ve yüzeysel suların aşındırmasının son evresinde oluşur. Akarsular ve yüzeysel sular, yükseklerden taşıdıkları materyalleri çukur yerlerde ve denizlerde biriktirerek yer şekillerini düzleştirmeye çalışır. Aşındırmanın son aşamasında yeryüzündeki büyük kabartılar önemli ölçüde yontularak çukur yerlerde biriktirilir. Böylece yüksek yerlerle alçak yerler arasında fazla bir yükselti farkı kalmaz., yer şekilleri az engebeli bir düzlük halini alır. Böyle yüzeylere peneplen denir.

Peneplen haline gelmiş olan yerlerin yükseltisi deniz seviyesine yaklaşmış olur. Fakat sürekli aşındırılarak taşınan milyonlarca tonluk materyaller, karaların yükünü hafiflettiğinden, peneplen haline gelmiş olan yerler, epirojenik hareketlerle yükselmeye başlar. Böylece peneplen yüzeyi de yükselmiş olur. Bu durumda akarsu aşındırması yeniden hız kazanır.

Türkiye, Üçüncü Jeolojik Dönem’in sonlarında peneplen halinde iken, Dördüncü Jeolojik Dönem’in başlarında yükselmiştir. Böylece eski peneplen yüzeyi yükseklerde kalmıştır. Türkiye’de yüksek düzlüklerin geniş yer kaplaması, bu yükselmenin sonucudur.

PERİBACALARI

Volkanik arazilerde ( kalın tüflü arazilerde) sel aşındırması sonucu oluşur. Tüfler içindeki lavlar yüzeyi kaplayarak akan sel sularının aşındırıcı etkisine karşı altlarındaki tabakaları korurlar. Zamanla çevresine göre aşınmamış yer şekilleri oluşur. Bunlara peribacaları denir. Ör: Ürgüp, Göreme, Avanos, ıhlara Vadisi çevresinde (Nevşehir) görülür.
Peribacaları ilginç görüntülerinden dolayı ülkemiz turizmi açısından önem taşır.

KIRGIBAYIR (Badlands: Kötü arazi)

Eğimin fazla , bitki örtüsünün seyrek olduğu milli, tüflü arazilerde sel sularının araziyi çok sık bir şekilde yarması ile oluşan yer şekilleridir. En fazla İç Anadolu ve G.Doğu Anadolu Bölgelerinde görülür.

PLATO

Akarsular tarafından derince yarılmış yüksek düzlüklere denir. En fazla İç Anadolu Bölgesinde görülür.

İç Anadolu Bölgesi: Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Bozok, Uzun yayla.

Akdeniz Bölgesi: Taşeli ve Teke platoları.

GüneyDoğu Anadolu Bölgesi: G. Antep ve Ş.Urfa platoları

Doğu Anadolu Bölgesi: Erzurum-Kars platoları.

Ege Bölgesi: Bayat (Yazılı kaya ) platosu.

2019-12-04 Admin Admin

Taglar: Akarsu Aşınım Şekilleri

Coğrafya Ders Notları - İlginizi çekebilecek başlıklar
21 Aralık Özellikleri Güneş ışınları Yengeç Dönencesi’ne 43°06′ lık açı ile gelir. Kış mevsiminin başlangıcıdır.
21 Haziran Özellikleri Dünya, kendi ekseni etrafındaki günlük dönüşünü sürdürürken, bir yandan da Güneş’in çevresinde dolanır.
21 Mart Özellikleri Güneş ışınları öğle vakti Ekvator’a 90° lik açı ile düşer. Gölge boyu Ekvator’da sıfırdır.
Akarsularda Aşındırma Akarsuyun, içerisinden geçtiği yatağı kazması ve kopardığı parçacıkları taşıması olayına aşındırma denir.Akarsular kimyasal ve fiziksel (mekanik) yollarla aşındırma yaparlar.